Անուշ Տիտանյան

Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի շրջանավարտ, “Akian” արվեստի ցուցասրահի նախկին համակարգող և պարզապես արվեստի էնտուզիաստ Լիանա Սահակյանը Armenian Art-ի օնլայն դասախոսություններից մեկի ժամանակ խոսեց խորհրդային քաղաքականության և հայ կին արվեստագետներին արվեստի պատմության էջերից դուրս թողնելու մասին։

Թերևս շատերն են մտածել, որ եթե դասագրքերում, հանրագիտարաններում և ամսագրերում չի խոսվում խորհրդահայ կին արվեստագետների մասին, ուրեմն գուցե նրանք գոյություն չեն էլ ունեցել կամ «արժանի» չեն եղել հիշատակության։  Այնուամենայնիվ, անհնար է պատկերացնել արվեստի պատմությունն առանց կին արվեսստագետների կարևոր ավանդի և գործունեության, ինչը, սակայն, հաճախ անտեսվում կամ շրջանցվում է հասարակության լայն շրջանակների կողմից։

Այս երևույթի գլխավոր պատճառներից մեկը սովետական գենդերաին քաղաքականությունն է, իսկ ավելի կոնկրետ՝

  • գենդերային կարծրատիպերը
  • դեմոգրաֆիկ փոփոխությունները
  • «Կրկնակի աշխատանք» հասկացությունը (երբ կանայք աշխատավայրից բացի, աշխատում էին նաև տանը)

Ըստ Շվարցի, խորհրդային ռեժիմի նպատակը ոչ թե հավասարություն ստեղծելն էր, այլ երկրի տնտեսական զարգացումը։ Հետևաբար, կանանց ողջ առաքելությունը սերունդ տալն ու նոր «աշխատուժ ծնելն» էր, ինչն էլ պատճառ էր հանդիսանում կին արվեստագետների համար ստեղծագործելու ժամանակի սղության։ Չնայած արդեն առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին և դրանից հետո չկար աշխատաշուկայում սեռով պայմանավորված քանակական դիսկրիմինացիա, անհավասար էին աշխատավարձերը և աշխատակիցների զբաղեցրած դիրքերը։

Երկրորդ հիմնական պատճառը, որը բացառում է խորհրդահայ կին արվեստագետների հանրահռչակումն ու ճանաչումը, սովետական շրջանի արվեստի քննադատման նորմերն են։ Նախ և առաջ, արվեստի պատմության նոռմերը բացառում են կանացիությունը։ Արվեստի ճյուղերից շատերը «տղամարդկային» բնույթ ունեն։ Հետևաբար, արվեստի պատմության մեջ բազմաթիվ տղամարդ արվեստագետներ են բնութագրվում «հանճարեղ» պիտակավորմամբ, մինչդեռ կանանց դեպքում շեշտադրվում է նրանց սեռը, այլ ոչ կարողությունների մակարդակը։ Կանոնը՝ որպես ենթակա կառույց, հաճախ հիմնվում է հիերարխիայի վրա։ Այդ է պատճառը, որ կին արվեստի գործիչները խորհրդային շրջանում հաճախ դուրս են մնացել քննարկման շրջանակներից։  

Խորհրդահայ կին նկարիչները հասել են բարձունքի, երբ ունեցել են հենարան, կամ այլ խոսքով ասած՝ նրանց հայրը, եղբայրը, ամուսինը արվեստի գործիչ է եղել, և նրանք ունեցել են սահմանված նոռմի օրինակ, ինչին պիտի հետևեին հաջոդության հասնելու համար։ Այս երևույթի մեջ ընդգծվում է «էգո-լիբիդո»-ի գաղափարը, երբ կուռքի՝ տվյալ դեպքում արվեստագետի հասցեին արված քննադատությունները ընկալվում են որպես տրադիցիոն արժեքի վերացման վտանգ։ Խորհրդահայ կին նկարիչներից են Արփենիկ Ղափանցյանը, Լավինյա Բաժբեուկ-Մելիքյանը, Ասլամազյան քույրերը, Զապել Բոյաջյանը և այլք։ Երիտասարդ սերնդի իրազեկվածությունը բարձրացնելու համար պարտադիր պայման է նրանց աշխատանքները արխիվներից հանելը, ցուցադրելը, դասագրքերում կին արվեստագետներին ներառելն ու նրանց հանրաճանաչմանն ուղղված տասնյակ տարիների բացը լրացնելու նպատակով այլ միջոցառումներ կազմակերպելը։